“De adem draagt het leven. Ademend kunnen we ons lijf leren kennen. De adem kan ervaren en beleefd worden. Via het woord leren wij hem maar beperkt kennen”
Ilse Middendorf
Ilse Middendorf werd als dochter van een textielfabrikant en modeontwerpster in 1910 in Frankenberg in Duitsland geboren. Zelf zei ze vaak, dat ze al op haar 12de jaar een stem hoorde die haar vertelde dat zij zich met de adem bezig moest gaan houden. Tegen de wil van haar ouders ging zij op haar 18de in opleiding tot gymnastieklerares. Daarnaast deed zij een aantal ademopleidingen o.a. bij de nog steeds bestaande opleiding van de dames Schlaffhorst en Andersen. Vervolgens vestigde zij midden jaren ‘30 een eigen praktijk in Berlijn. Middendorf suggereerde vaak trots, dat zij al haar ontdekkingen op het gebied van de adem in empirisch onderzoek helemaal op eigen kracht heeft gedaan, maar nadere studie op het gebied van lichaamsgerichte- en psychotherapeutische ontwikkelingen in de jaren dertig in Duitsland en met name in Berlijn, leert dat Middendorf wel degelijk een kind was van haar tijd. Zij heeft inspiratie opgedaan bij Schlafhorst en Andersen, als ook bij de diepte psychologie van C.G. Jung. Cornelis Veening was dertig jaar haar ademleraar en hij was het die haar aanmoedigde deze richting in het ademwerk de wereld in te brengen. Doordat Middendorf heeft gepubliceerd, mede-oprichtster was van een beroepsvereniging en een opleidingsinstituut heeft gesticht, is zij boegbeeld geworden van een richting in het lichaamsgerichte ademwerk die zich richtte op de ‘innerlijke adem’.
Haar eerste lerares was Eva Waren, een danseres, die haar de eenheid van het menselijk bestaan heeft laten ervaren in een combinatie van beweging, adem en meditatie. Deze drie aspecten zijn grondslag van haar ademleer geworden. Bij Schlafhorst-Andersen maakte zij kennis met de driedeling van het ademritme, waarvan de pauze een essentiële fase is om de onwillekeurige adem de ruimte te geven. Bij Cornelis Veening kreeg zij o.a. scholing in de leer van Jung. En zij kreeg inzichten en inspiratie voor de liggende adembehandeling, zoals Veening die had ontwikkeld. Middendorf was dertig jaar Veenings leerling. Zij leerde hem min of meer toevallig kennen via een kennis. Al bij de eerste kennismaking herkende Middendorf bewegings- en ademvormen die zij zelf ook zo uitvoerde, maar in de kring van Veening kregen ze een andere betekenis voor haar. “Ik kwam in de adembewegingen zogezegd lagen dieper en ik was diep geraakt.” Veening moedigde haar aan hun ontdekkingen met de adem de wereld in te brengen. Zij noemde haar ademleer de “ervaarbare adem”, een derde manier om te ademen, naast de willekeurige en de onwillekeurige adem. Vele jaren lang ging zij dagelijks op haar kruk zitten en ontdekte zo, onderzoekend, in de adem verschillende wetmatigheden en vond woorden voor tal van lichamelijke en geestelijke ervaringen, steeds innerlijk speurend wat bewegen op de adem doet voor lichaam, geest en ziel. Het lichaam wordt in beweging gebracht, we voelen na: hoe reageert ons lijf en hoe voelen we ons. Het verwoorden van onze ervaringen brengt lichaam en ziel samen. Ook Middendorf was in de innerlijke adem op zoek naar het ‘wezenlijke’ zoals zij dat noemde. Haar ademleer is vastgelegd in haar boeken en in video-opnamen.
Zoals bij vele oudere collega’s die ik in Duitsland tijdens mijn ademopleiding heb leren kennen, heeft de Tweede Wereldoorlog ook bij Ilse Middendorf diepe sporen nagelaten. In 1940 trouwde ze met met Jost Langguth. Ze kreeg met hem een zoon: Helge, die in 1941 werd geboren. Jost vocht aan het Oostfront en keerde niet terug uit de oorlog. Pas in 1951 kreeg Ilse definitief bericht dat hij gestorven was. Inmiddels was ze in 1950 getrouwd met Ton Middendorf, onder wiens naam ze bekend is geworden als ademprofessor. Zoon Helge is ook door haar opgeleid tot adempedagoog. Hij beheert nog steeds haar nalatenschap.
Middendorf zag de adem als een metgezel, maar vooral ook als ieders leraar. Op de achterkant van ‘Der Erfahrbare Atem in seiner Substanz’ wordt zij geciteerd: “De ervaarbare adem is een zachte, maar wel onverbitterlijke leraar. Hij laat vaak lang op zich wachten, terwijl wij tot hem een verhouding zoeken en proberen waar te nemen in hoeverre wij ons van hem bewust zijn. Wanneer wij ons met onze innerlijke natuur inlaten, worden we gewaar, dat zich zijn diepste kracht tot een ‘Ja’ opent voor dat wat we zijn. We worden ons bewust, dat het de bedoeling is dat al ons doen en laten aan deze bron aangesloten is. Alleen dan kunnen we levendig zijn en meer wezenlijker aan het leven deel hebben.”
Ter gelegenheid van Ilse’s honderdste geboortedag is een speciale uitgave verschenen van ATEM FORUM, het tijdschrift van de BEAM, Berufsvereinigung der Atemtherapeutinnen/-pädagoginnen des Erfahrbaren Atems nach Ilse Middendorf. Daarin wordt zij door verschillende leerlingen beschreven. Een veelkleurig palet van eigenschappen komt haar toe: lief en beminnelijk, goed gekleed, dol op rozen, tot op hoge leeftijd flirtend met – jongere – mannen, tot op hoge leeftijd nog soepel bewegend, op haar 80ste verjaardag deed zij nog enthousiast de kikkersprong. Na de thee serveerde zij altijd champagne, liever nog sloeg ze de thee over en ging meteen aan de champagne. De koekjes tijdens de pauze moesten een chocoladelaagje hebben, lang voordat chocolade vanwege zijn weldoende werking in de mode kwam. Maar ook maken meerdere oud-leerlingen in hun bijdrage melding van haar strengheid en haar woedeaanvallen als een oefening niet goed werd uitgevoerd. Aan haar beleving van de adem viel niet te tornen.
Een bijzondere dame, die een bijzondere ademleer in de wereld heeft gezet.
Stefan Dietrich: Atemrythmus und Psychotherapie, 2014 VAS-Verlag, Bad Homburg
Ilse Middendorf: Der Erfahrbare Atem in seiner Substanz, 2000 Junfermann Verlag Paderborn
VAVE: Atemweisen, 2013 Reichert Verlag Wiesbaden
Ilse Middendorf zum 100sten Geburtstag, Sonderausgabe der Fachzeitschrift der BEAM